Stawy do naprawy?

Niektórym stawy „zacinają się” dopiero po pięćdziesiątce, inni już po trzydziestych urodzinach mają problem z bólem kręgosłupa po wstaniu z łóżka. Dlaczego stawy w pewnym momencie odmawiają nam posłuszeństwa?
Na choroby stawów cierpi ponad 9 mln Polaków. Wbrew pozorom najwięcej zachorowań notuje się nie w grupie seniorów, a osób w wieku 30–50 lat, a więc w okresie pełnej aktywności zawodowej (szacuje się, że po 40. roku życia 50% populacji ma już zmiany w stawach). Drugie tyle – jak przekonują specjaliści – cierpi w ciszy, nie zgłaszając się do specjalistów, a biorąc po prostu nagminnie środki przeciwbólowe. Choroby stawów to ponad 300 różnych jednostek chorobowych, mających często różne przyczyny, różny przebieg i rokowania. Wspólna ich cechą są zmiany w obrębie kości, ścięgien, a niekiedy także i mięśni oraz towarzyszący tym zmianom ból.

Co z wiekiem się zużywa w stawie?

Kości połączone są ze sobą zarówno w sposób nieruchomy (np. kości czaszki), jak i ruchomy. Połączenia ruchome to stawy. Składają się one z:
a) pokrytych chrząstką powierzchni stawowych kości łączących się w stawie,
b) torebki stawowej otaczającej staw,
c) jamy stawowej.

W strukturze stawów znajdują się również: więzadła, obrąbki, krążki i łąkotki stawowe. Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka utworzona z tkanki chrzęstnej szklistej. Jest ona odporna na tarcie – staw musi być bowiem mega wytrzymały – jednak z wiekiem staje się coraz cieńsza, odkształca się, a pod wpływem stałego ucisku zostaje pozbawiona ochrzęstnej i przestaje się regenerować. Co prawda pod tkanką chrzęstną leży kość podchrzęstna, której zadaniem jest minimalizowanie ciśnienia wewnątrzstawowego przez przeniesienie przeciążeń z jednej kości na drugą, ale to chrząstka stawowa ma zasadnicze znaczenie w minimalizowaniu tarcia struktur stawowych powstających w czasie ruchu. Z kolei torebka stawowa złożona jest z warstwy zewnętrznej – błony włóknistej i wewnętrznej – błony maziowej. Błona włóknista w pewnych miejscach grubieje i tworzy więzadła stawowe (wspomagają one ruch stawów), z nią zrastają się włókna lub ścięgna mięśni (kontrolujące ruch). Natomiast błona maziowa wydziela do jamy stawowej maź stawową ułatwiającą ruch w stawie.

Zmiany w każdej strukturze stawu

Stawy są z punktu widzenia mechaniki konstrukcją niemal doskonałą. Problem w tym, że z wiekiem wszystkie jej struktury stają się coraz mniej wydolne, zużywają się, a natura nie przewidziała w tym przypadku części zamiennych. Zmiany w zwyrodnieniowe obejmują cały staw. Dochodzi zarówno do utraty tkanki chrzęstnej (w przypadku zaawansowania choroby mogą pojawić się duże ubytki), tworzą się wyrośla kostne (osteofity) ograniczające ruchomość w stawie, z czasem uszkodzeniu ulegają więzadła okołostawowe i dochodzi do zaników mięśniowych w okolicach uszkodzonego stawu. W efekcie odczuwamy ból oraz ograniczoną ruchomość. Mniej dotkliwe są trzeszczenia. Jeśli w tym momencie zgłosimy się do lekarza, w badaniu przedmiotowym stwierdzi pewnie zniekształcenia obrysu stawów, miejscowy proces zapalny oraz wysięk (wynik nadprodukcji płynu stawowego, co objawia się obrzękiem), czasem zaczerwienienia skóry w okolicy stawu. Tyle, że taki obraz przypominać będzie przebieg innych zapalnych chorób układu ruchu, więc postawienie trafnej diagnozy wymaga przeprowadzenia badań.

Kto ma chore stawy?

O chorobie zwyrodnieniowej stawów najczęściej mówimy w kontekście jej postaci wtórnej (co do pierwotnej: lekarze nie znają przyczyn jej występowania). Rozwija się ona w efekcie uszkodzeń, które wcześniej powstały w obrębie struktury stawów w wyniku: przeciążeń, urazów, stanów zapalnych, zaburzeń metabolicznych albo hormonalnych (cukrzycy, niedoczynności tarczycy, nadczynności przytarczyc). Jeśli chodzi o przeciążenia stawów – dotykają przede wszystkim osób pracujących w pozycji stojącej, dźwigających duże ciężary, uprawiających zawodowo sport. Bowiem o ile krótkotrwałe i fizjologiczne obciążenia stawów – czyli umiarkowana aktywność fizyczna – przyczynia się do stymulacji produkcji substancji nadających chrząstce właściwą ściśliwość oraz odpowiednie napięcie, o tyle przy zbyt dużych obciążeniach chrząstka jest niszczona. Intensywne uprawianie sportu zaliczyć należy jednak do wyjątków, najczęściej za zbytnie obciążenie stawów odpowiada po prostu nadwaga (im więcej ważymy, tym większe obciążenia muszą znosić nasze stawy) i procesy wynikające ze starzenia się organizmu. Czynnikiem predysponującym do chorób stawów jest też płeć, np. RZS częściej dotyczy kobiet. Ryzyko chorób zwyrodnieniowych stawów jest także większe u kobiet z niedoborem estrogenów.

Główny problem ze stawami: sztywność i ból

Zaczyna się niewinnie: pobolewają nas kolana, nadgarstki, stawy biodrowe. Co prawda ulegająca destrukcji chrząstka stawowa nie jest bezpośrednim źródłem bólu, ponieważ nie posiada unerwienia i unaczynienia, ale jest nim stan zapalny błony maziowej, patologiczne napięcie więzadeł, ścięgien i torebki stawowej oraz wzmożone napięcie mięśni okołostawowych. Ból początkowo pojawia się podczas ruchu i zanika, gdy odpoczywamy. Charakterystyczne dla zwyrodnienia stawów są tzw. „bóle startowe”, czyli te, które odczuwamy po porannym podniesieniu się z łóżka. W miarę postępu choroby dolegliwości te jednak potęgują się i zaczynają utrzymywać się przez większą część dnia. To najwyższy czas na wizytę u lekarza. Ten – zanim zleci szczegółowe badania – zapyta nas o: występowanie chorób stawów w rodzinie, moment pojawiania się najsilniejszego bólu (rano, wieczorem), symetryczność dolegliwości (boli nas jeden łokieć czy oba), choroby towarzyszące (np. tarczycy, zaburzenia jelitowe, łuszczycę). Następnie obejrzy i dotknie bolących miejsc, w ten sposób sprawdzając wzmożone ocieplenie stawów lub ich obrzęk (co wskazuje na stan zapalny) czy opór w trakcie ruchu (co świadczy o problemach związanych z tkanką stawu). Kolejnym krokiem będzie wykonanie badań laboratoryjnych: morfologii, OB, badania ogólnego moczu, oceny parametrów zapalnych, potem badań obrazowych RTG czy USG.

Pamiętajmy: mimo że choroby stawów najczęściej nie są w pełni uleczalne, to można spowolnić ich rozwój. Natomiast nieleczone, stopniowo i nieodwracalnie ograniczają sprawność ruchową.

Dlaczego najczęściej boli nas kręgosłup?

Lokalizacja zmian zwyrodnieniowych może być różnorodna, najczęściej jednak jako pierwsze zaczynają niedomagać stawy kolanowe (na dolegliwości kolan skarżą się już dzieci w podstawówce), potem stawy kończyn górnych (nadgarstków i łokcia) oraz kręgosłupa, bowiem to on ma za zadanie utrzymywać całe nasze ciało w postawie pionowej. W strukturze kręgosłupa, poza stawami międzykręgowymi, choroba może obejmować również krążki międzykręgowe i więzadła kręgosłupa. Zwyrodnienia krążków międzykręgowych doprowadzają z kolei do przemieszczania się jąder miażdżystych (to taka „galaretka” wewnątrz krążków), które zaczynają wtedy uciskać korzenie nerwowe i rdzeń kręgowy. Ból temu towarzyszący określamy najczęściej (niepoprawnie) jako „wypadnięcie dysku”.

Jak poradzić sobie z bólem stawów?

Najpierw musimy zmienić swój tryb życia – unikać kontuzji, nadmiernego obciążenia stawów, ćwiczyć, by wzmocnić mięśnie, odchudzić się w przypadku nadwagi. W przypadku odczuwanego na co dzień bólu stosuje się leki przeciwbólowe. Najpierw paracetamol (ze względu na stosunkowo duże bezpieczeństwo jego stosowania), pamiętając, że blokuje on doznania bólowe od lekkich do umiarkowanych. Z kolei niesteroidowe leki przeciwzapalne (np. ibuprofen), cechuje lepszy efekt przeciwbólowy i silniejszy efekt przeciwzapalny, ale i większa ilość działań niepożądanych. Przy silnych bólach stosuje słabe opioidy (tramadol, kodeina). Jednak te – zażywane długotrwale – niosą ryzyko uzależnienia i warto ich zażywanie skonsultować z lekarzem.

Co może glukozamina?

W terapii chorób zwyrodnieniowych stawów stosowane są preparaty mające chronić chrząstkę stawową, m.in.: siarczan glukozaminy, siarczan chondroityny, kwas hialuronowy, kolagen, wyciąg z imbiru. Glukozamina jest substancją uczestniczącą w syntezie proteoglikanów budujących chrząstkę stawową, siarczan choindroityny zmniejsza utratę wapnia z kości. Wspomagają leczenie, a ich przewagą nad lekami przeciwbólowymi jest brak skutków ubocznych przy długotrwałym stosowaniu.
Poza farmakoterapią należy pamiętać o aktywności (pływanie, jazda na rowerze, slow jogging, ćwiczenia z odpowiednio dobranym obciążeniem lub ciężarem własnego ciała), okresowo powtarzanej rehabilitacji. Gdy zmiany zwyrodnieniowe są zaawansowane, pozostaje leczenie operacyjne, czyli wszczepienie sztucznego stawu (endoprotetyka).

Większy ból jesienią?

Wiele osób jesienią skarży się na zaostrzenie dolegliwości stawowych. Choć powszechnymi odczuciami trudno dyskutować, reumatolodzy twierdzą, że zmiany pogody nie mają wpływu na choroby stawów.

Źródła:

1. Pop T. et. al.: Epidemiologia i koszty leczenia zachowawczego chorych z chorobą zwyrodnieniową stawów biodrowych i kolanowych; Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja; MedSportpress, 2007; 4(6); vol. 9.
2. Zimmermann-Górska I., Reumatologia kliniczna, 2009.
3. Stanisławska-Biernat E., Filipowicz-Sosnowska A., Klinika Reumatologii Instytutu Reumatologicznego w Warszawie, Zastosowanie siarczanu glukozaminy w leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów, 2011.